Wat was de aanleiding? Micheline: “Ook in Vlaanderen vindt vergrijzing plaats en neemt het aantal ouderen met een migratieachtergrond toe. In de voormalige mijn-gemeenten zoals Genk en Maasmechelen wonen relatief veel ouderen met een migratieachtergrond. Maar ook in de rest van België zal het aantal ouderen met een migratieachtergrond de komende decennia stijgen. Maar wat zijn de woonervaringen van ouderen met een migratieachtergrond? En hoe zit het met het thuisgevoel en welbevinden van deze doelgroep? Dat wilde ik graag onderzoeken.”

Duale identiteit

Micheline onderzocht diverse aspecten. Zij begon met het thuisgevoel van ouderen met een migratieachtergrond. Hiervoor heeft ze 23 ouderen met een eerste en tweede generatie migratieachtergrond geïnterviewd en gevraagd naar hun woonervaringen. Ook liet ze hen foto’s van hun woning en buurt maken, om zo te praten over hun thuisgevoel. De respondenten hebben een diverse achtergrond: Italië, Polen, Turkije, Marokko, Griekenland. Uit deze gesprekken kwam naar voren dat ze allemaal zo lang mogelijk thuis willen blijven wonen. Verder blijkt dat heel wat respondenten een duale identiteit ervaren. Micheline licht dit toe: “Soms voelen ouderen met een migratieachtergrond zich heel erg verbonden met het land van herkomst. Dan voelen ze zich Italiaans of Turks, maar vaak voelen ze zich tegelijkertijd Belg. Daardoor ervaren ze dus een duale identiteit. Eén respondent drukte dit als volgt uit: ‘Thuis ben ik een Italiaan, buitenshuis ben ik Belg’. Het verschilt per situatie wanneer ze zich met welke identiteit vereenzelvigen. “Zij hanteren ook verschillende strategieën om deze identiteit te uiten en dat kan bijvoorbeeld ook zichtbaar zijn in hun interieur. Soms is dat heel duidelijk, bijvoorbeeld een Marokkaans ingerichte zithoek, maar soms ook heel subtiel, zoals het hebben van een bepaald Italiaans plantje.”

Taal als kans

Taal speelt een belangrijke rol in het thuisgevoel van de respondenten, concludeert Micheline. Zo kan het bijvoorbeeld een barrière vormen bij sociale contacten. Ze trof vervolgens verschillende manieren bij de ouderen aan om deze barrière te beslechten. “Eén respondent heeft zelf een woordenboekje gemaakt en zo de taal geleerd. Een ander zet vooral het netwerk in om te helpen.” Soms wordt de Franse taal gebruikt om de taalbarrière te overstijgen. Zo leerden ouderen met een Marokkaanse migratieachtergrond vaak al wat Frans in Marokko, waar ze bijvoorbeeld bij een Vlaamse dokter soms een beroep op kunnen doen. Maar de taalbarrière beperkt zich niet tot het Nederlands. Zeker in de superdiverse voormalige mijn-gemeenten worden er ook steeds meer talen gesproken die op hun beurt voor taalbarrières kunnen zorgen. Tegelijkertijd biedt die veeltaligheid ook kansen, ervaarde Micheline. “Zo is er een stel beëdigd tolk geworden.”

Geluk

Micheline heeft de ouderen ook gevraagd naar het subjectief welbevinden. “Daarvoor vroeg ze aan ouderen van diverse migratieachtergronden naar hun invulling en ervaring van ‘geluk’. Ook vroeg ze hen of ze naar een woonzorgcentrum zouden willen verhuizen. Over het algemeen genomen wil men dat niet. “Hierbij speelden verschillende redenen een rol, zoals het verliezen van controle en personeelstekorten. Slechts enkele respondenten verwezen naar het te weinig rekening houden met hun migratieachtergrond.” Het gevoel van eigenaarschap is ook bij deze doelgroep belangrijk voor het geluksgevoel. Zo zijn ouderen die in een huurwoning wonen, beperkt in hun mogelijkheden om hun woning aan te passen. Zij geven bijvoorbeeld de voorkeur aan een inloopdouche in plaats van een bad, maar kunnen dat niet zomaar zelf aanpassen. Dat ervaren ze als belemmerend. Na de gesprekken concludeerde Micheline dat leeftijd en huisvesting een sterkere rol lijken te spelen in het subjectief welbevinden dan migratieachtergrond.

Ontwerpen

Het laatste deel van haar onderzoek richtte zich op het ontwerpen van leeftijdsvriendelijke en divers-sensitieve woningen en buurten. Studenten van de opleiding (interieur)architectuur hebben op basis van persona’s huizen en appartementen herontworpen. Die persona’s (fictieve personages van ouderen met een migratieachtergrond) zijn gebaseerd op de respondenten uit het onderzoek van Micheline. Daarna reflecteerden de ontwerpers met de ouderen op de ontwerpen, zodat hun feedback verwerkt kon worden in het finale ontwerp. “Ook in de woonnoden en -wensen van de respondenten bleek de rol van migratieachtergrond beperkt, wat zich vertaalde naar ontwerpen die vooral focusten op leeftijdsvriendelijkheid.

Er was echter wel één voorval waarbij migratieachtergrond en leeftijd kruisten: Zo was het voor een respondent met een Marokkanse achtergrond fysiek zwaar om op de grond te knielen bij het bidden.” Masterstudenten van de opleiding (interieur)architectuur hebben daarom publieke ruimtes in een superdiverse wijk herontworpen. Ook weer aan de hand van persona’s, aangevuld met interviews, observaties en ontwerpen die werden voorgelegd aan stakeholders. Zij waren erg enthousiast. En sommige elementen zijn al toegepast in de praktijk. Zo hebben studenten van een leegstaande garage een collectieve ruimte gemaakt.

Aanbevelingen

Micheline komt na haar onderzoek tot vier aanbevelingen. “De belangrijkste conclusie is dat je bij onderzoek naar ouderen met een migratieachtergrond niet alleen de migratieachtergrond als bron van verschil moet gebruiken. Leeftijd, het gevoel van eigenaarschap, religie, gender en nog heel wat andere factoren spelen ook een rol in de woonervaringen van ouderen met een migratieachtergrond. Dit moet worden meegenomen in het beleid.” Verder raadt zij aan om een diverse groep van ouderen te betrekken bij het ontwerpen van woningen en buurten. “Dan voorkom je stereotiep denken.” Een volgende aanbeveling is dat er meer alternatieve woonvormen moeten komen. “Niet iedereen heeft baat bij het zo lang mogelijk zelfstandig thuis wonen. Anderen hebben misschien meer nood aan bijvoorbeeld collectieve woonvormen.” Ouderen kennen weinig alternatieven.

Tot slot benadrukt ze het belang van preventie. “Architecten en interieurarchitecten kunnen hierin een sleutelrol spelen bij hun ontwerpen door tijdig te wijzen op veranderende woonnoden naarmate men ouder wordt. Verder is ook samenwerking over beleidsdomeinen, organisaties en disciplines heen, belangrijk.”

Lees meer

• Het proefschrift
• Pitch van het onderzoek
• Papers
  • Nederlandstalig artikel over wonen en migratie op latere leeftijd
  • Artikel over de betekenis van ‘geluk’ voor ouderen met een migratieachtergrond
  • Artikel over het belang van taal voor het thuisgevoel van ouderen met een migratieachtergrond
  • Artikel over de rol van leeftijd, migratieachtergrond en de woning op het ‘geluk’ van ouderen met een migratieachtergrond