Anders ontwerpen voor ouderen na corona. Onder die titel bundelden we vanuit het Platform ZorgSaamWonen in de zomer van 2020 de inzichten van architecten, ontwikkelaars en van ouderen zelf. We vroegen hoe zij dachten dat de pandemie het ontwerp van woningen en zorggebouwen voor ouderen zou beïnvloeden en schreven er een whitepaper over.

Inmiddels zijn we alweer ruim een half jaar verder en bepalen de coronamaatregelen nog steeds een belangrijk deel van ons leven. Onze vraag is relevanter dan ooit. Maar misschien moeten we de titel wijzigen: niet ontwerpen na corona, maar ontwerpen voor corona en andere pandemieën. Hoe bouwen en ontwerpen we pandemieproof voor ouderen zodat hun leven door kan gaan, ook in tijden van besmettingsgevaar?

Het belang van ontmoeting
In 2020, het eerste coronajaar, zijn we het belang van ontmoeting meer dan ooit gaan voelen. Na de strenge isolatie van ouderen in zorginstellingen tijdens de eerste lockdown klonk eenstemmig een ‘dat nooit meer’. Niet zo lang en zo generiek familie en vrienden buiten de deur houden, niet zo lang mensen isoleren op een kamer die daar eigenlijk niet geschikt voor is.

Creatieve noodoplossingen zoals bezoekcabines en raambezoeken gaven richting aan nieuwe ontwerpprincipes. Zo pleit Ad Pijnenborg, zelf al wat ouder en oprichter van de zorgcoöperatie Hogeloon, voor een eigen studio of appartement voor bewoners in een zorginstelling. Een bewoner kan in de eigen ruimte bezoek ontvangen zonder dat de bezoeker in contact komt met andere bewoners en medewerkers. Als het lukt om de anderhalvemeterregel te handhaven, is dit een goede oplossing voor mensen met dementie en mensen met een verstandelijke beperking. Een directe verbinding tussen de eigen woonruimte en de tuin of patio maakt ontmoeting in de buitenlucht mogelijk en geeft een veilige toegang voor bezoekers van buiten. De zorgwoningen die de zorgcoöperatie in Hoogeloon heeft ontwikkeld, zijn op deze manier ontworpen.

Extra bewegingsruimte in gebouwen en openbare ruimte
De anderhalvemetersamenleving bracht het krappe ontwerp van veel woon- en zorggebouwen en de openbare ruimte pijnlijk in beeld. Galerijen waar mensen elkaar niet konden passeren, smalle paden in het park waar olifantenpaadjes naast verschenen, geen ruimte bij de entree van woongebouwen, enzovoorts. Ralf Hottenträger, stedenbouwkundige bij OD205, en Ianthe Mantingh, architect bij Zijdekwartier architecten, zijn beide voorstander van ‘overmaat’; extra ruimte in gebouwen en woonomgeving. Ruimte voor een bankje bij de entree, galerijen waar men een praatje kan maken en mensen in een rolstoel elkaar kunnen passeren.

Architectenbureau Kokon speelt hierop in bij de transformatie van galerijen, zodanig dat bewoners elkaar op gepaste afstand kunnen passeren en ook meer zicht hebben op de galerij boven en beneden. De architecten hebben direct bij de voordeur een soort bruggetje aangebracht met leuningen die transparant zijn zodat er zicht is. Deze ’coronagalerij’ maakt contact gemakkelijker terwijl er toch afstand bewaard kan worden in geval van infectieziekten. Lees meer over de coronagalerij in het artikel op pagina 18 van deze editie.

Aanpassingen in zorggebouwen
Kleinschaligheid in zorggebouwen blijkt nu extra belangrijk. “Maak een veilig thuis voor ouderen die zorg nodig hebben”, bepleit Frank van Dillen, architect bij Dementia Villages Associates. Hij noemt een aantal praktische uitgangspunten, zoals een kleine groepsgrootte voor ouderen met dementie, zodat als quarantaine nodig is de groep als een gezin kan blijven functioneren. Ook moeten gemeenschappelijke en algemene ruimten volgens Van Dillen juist ruimer zijn om social distancing mogelijk te maken. Meerdere multifunctionele ruimten verdeeld over verschillende verdiepingen bieden bovendien kans op veilig contact tussen bezoek en bewoners onderling. Last but not least: looproutes door het gebouw moeten keuzes bieden om zonder ongewenste ontmoetingen op de juiste plek aan te komen.

Leo van Oorschot, architect/researcher bij Atelier PRO, stipt het belang van een adaptief gebouw aan: een gebouw dat eenvoudig is aan te passen als de situatie dat vereist. Belangrijk is een open plattegrond met een scheiding van dragende structuren en flexibele inbouwelementen en het ontwerpen van overmaat. Vooral de diepte van het gebouw is belangrijk. De indeling is dan te compartimenteren in afdelingen, domeinen of individuele units, zodat mensen of groepen van elkaar kunnen worden geïsoleerd. Er moet ruimte zijn voor de circulatie van mensen binnen deze gebouwen, te beginnen bij de ingang. De centrale hal moet ruim zijn en meerdere toegangen hebben van buiten zodat aparte looproutes mogelijk zijn. In afdelingen van ouderenhuisvesting moet men een acht kunnen lopen, net zoals in winkelgebieden. Gebruikers krijgen zo de ruimte om door het gebouw te bewegen waarbij het risico op besmetting wordt gereduceerd. Uiteraard naast technische maatregelen zoals een goed ventilatiesysteem.

Carolien Vermaas van HD architecten noemt een heel praktische aanpassing: “Wij ontwerpen voortaan ruimte om je handen te wassen bij een entree. Nu is het eerste kraantje om je handen te wassen vaak ver weg in verpleeglocaties, seniorenwoongebouwen en ook in je eigen huis, en ben je al diverse deurknoppen en relingen voorbij voordat je je handen kunt wassen. Dus weg met die inventieve zuilen met schoonmaakgel om je handen te wassen! Statige oude panden laten zien dat het vroeger ook gebruikelijk was om je te verfrissen bij de entree met een klein fonteintje. Vanaf nu zetten wij dat in het Programma van Eisen voor verpleeg- en woonlocaties.”

Meer techniek

De acceptatie van technologische oplossingen voor contact en monitoring van gezondheid is in het afgelopen jaar enorm versneld. Veel ervaring is opgedaan met beeldbellen, samen activiteiten ondernemen op afstand, medische schermconsulten en monitoring via wearables en sensoren. Er bleek veel meer mogelijk dan gedacht en de weerstand tegen de inzet van technische oplossingen in de zorg verdwijnt. Toch waarschuwt Joël Fliek, adviseur Zorg & Domotica bij RO groep, dat beeldbellen geen substituut kan zijn voor de behoefte aan sociaal contact.

Als de behoeften van de (eind)gebruiker als uitgangspunt genomen worden, voorziet Fliek dat techniek en domotica steeds meer een sleutelrol krijgen bij de ontwikkelopgaven van zorgorganisaties. “Verpleeghuizen kunnen we niet altijd honderd procent coronaproof maken, maar juist technologie kan helpen om gebouwen beter in te richten met het oog op gezondheid.” Lars Drijver, ontwikkelaar bij AM, sluit zich daarbij aan en voorspelt een grotere acceptatie van de toepassing van techniek en domotica bij ouderen thuis. Juist omdat daarmee de mogelijkheden om langer thuis te wonen worden vergroot.

Nogmaals ontmoeten

Maar de behoefte aan sociaal contact blijft groot. Wanneer in een woongebouw voor ouderen een gemeenschappelijke ruimte is, kunnen ook in tijden van corona kleinschalige activiteiten plaatsvinden. We hoorden van verschillende woonprojecten voor ouderen waar de bewoners ontzettend blij waren dat er ondanks de beperkingen, op kleine schaal en met voldoende afstand en goede ventilatie, ontmoeting en activiteiten konden plaatsvinden. Ouderen gaven aan zelf een goede risicoafweging te maken tussen het gevaar van besmetting en de behoefte aan contact.

Of zoals Marthijn Laterveer, coördinator LOC, het verwoordt: “We zullen een balans moeten zoeken tussen menselijkheid/nabijheid en veiligheid. Dat betekent dat we risico’s lopen. Leven is een risico op zichzelf. Deze tijd laat zien dat mensen verschillen en dus ook diverse wensen op woongebied hebben. Laten we diversiteit in bouwen handhaven en uitbreiden. Meenemend wat we van de huidige tijd kunnen leren, maar zonder ons door angst te laten verlammen.”

Tot slot
Als we de reacties overzien, valt op dat veel thema’s niet nieuw zijn. Meer ruimte in woongebouwen en woonomgeving, kleinschaligheid in zorggebouwen, een eigen volwaardig zorgappartement, de toepassing van technologie om zelfstandigheid te ondersteunen, het belang van ontmoeting en contact; het zijn thema’s die al langer spelen en waar gelukkig al veel voor ontworpen is. De site van ZorgSaamWonen staat vol met goede voorbeelden. Duidelijk is wel dat de coronapandemie de urgentie heeft vergroot. Denk alleen al aan de familieleden die elkaar zo’n tijd niet hebben kunnen zien, de mensen die niet naar buiten konden of geen privéruimte hadden. Misschien werkt de afgelopen periode als een wake-upcall om nog meer vaart te maken in het ontwerpen van veilige en sociale woon(zorg)gebouwen. En om andere keuzes te maken als het gaat tussen kosten of kwaliteit.

Benieuwd naar de whitepaper Anders ontwerpen voor ouderen na corona? Download 'm hier >>