Ruimte voor ontmoeting

‘De Drie Hoven in Amsterdam had goed mee kunnen doen met de prijsvraag Eenzaamheid en Wonen, Ruimte voor ontmoeting’, zegt socioloog en emeritus hoogleraar Sociale Wetenschappen Christien Brinkgreve, auteur van het boek ‘De Ruimte van Herman Hertzberger, een portret.’ De Drie Hoven is inmiddels gesloopt, maar was een verzorgings- en verpleeghuis, ontworpen door de architect Herman Hertzberger. Er was een winkel, bibliotheek, wasserette, biljartzaal en café aanwezig. De afdelingen kwamen uit op een centraal plein waar ontmoetingen en activiteiten plaatsvonden. Zowel Herman als Christien vinden het schrijnend dat het gebouw er niet meer is. Het gebouw was zodanig ontworpen dat mensen elkaar konden ontmoeten. Tegelijkertijd waren er genoeg plekjes om je even terug te trekken. In grote en kleine dingen was dit terug te vinden, zoals in het ontwerp van de deuren. ‘Het bovendeel van de deur van de kamers van de oudere bewoners kon open, net zoals in oude boerderijen het geval was. Je kon het bovenste deel openen en dan -al leunend- een praatje maken met mensen die voorbij lopen of gewoon lekker kijken. Het is simpel maar het werkt.’

Terloopse ontmoetingen
Het stimuleren van ontmoeting is kenmerkend voor het werk van Hertzberger: het bevorderen van terloopse ontmoetingen, het bieden van veiligheid. ‘Daarom gaat het hem zo aan het hart dat het gebouw is afgebroken’, zegt Christien. ‘Het gaat hem niet om de stenen, maar om de visie.’ Het gebouw bood een antwoord op de eenzaamheid. Een actueel vraagstuk, zeker met de toenemende vergrijzing en het langer thuis wonen van ouderen. En het werkte zo goed. Herman mist de aandacht voor dit thema in de huidige architectuur. Hij ziet tegenwoordig overal spectaculaire ontwerpen, hij onderkende technische hoogstandjes, maar hij mist in veel ontwerpen de aandacht voor de gebruiker en voor de context’, zegt Christien. Architectuur is geen wondermiddel, maar kan wel bijdragen aan het tegengaan van maatschappelijke hiërarchie en aan het bevorderen van sociale cohesie. ‘Het openbare gebied is verwaarloosd door het marktdenken. Wie betaalt gemeenschappelijke ruimten? Wie is verantwoordelijk voor de tussenruimten?’ vraagt Christien zich met Hertzberger af.

Goed evenwicht
Zij verwijst naar een ander iconisch gebouw van Hertzberger: Centraal Beheer in Apeldoorn. Het was in die tijd baanbrekend. Een gebouw zonder gangen, met open plekken om te werken. Geen koffiejuffrouw die met karren langskomt, maar een ruimte om koffie te drinken. ‘Daar ontstaan soms de beste ideeën. Niet in de vergaderkamer, maar in de tussenruimten. In de onbestemde en onbepaalde ruimte waar van alles kan gebeuren en niets van bovenaf is vastgelegd.’ Het rendement van die tussenruimte is niet goed in geld uit te drukken en dat maakt het lastig. Christien hoopt op een meer integrale visie van organisaties die gebruik maken van een gebouw. ‘Dat de organisaties snappen dat zij ook belang hebben bij het creëren van tussenruimten. ‘Het gaat bij de ontwerpen van gebouwen om het vinden van een goed evenwicht. Het is niet óf publiek óf privaat, maar het gaat om een balans. Het gaat niet alleen om geborgenheid, maar ook om perspectief, om uitzicht. Hertzberger zoekt constant naar een goed evenwicht. ‘Je vindt het evenwicht nooit definitief. Het is nooit een vaststaande uitkomst, maar een eeuwige zoektocht’, licht Christien toe. Flexibiliteit is belangrijk bij de ontwerpen van Hertzberger. Hij wil ruimte bieden om te kunnen veranderen. ‘Dat heb ik van Herman geleerd’, zegt Christien. ’Dat ik niet met mijn rug naar de toekomst moet staan. Niet bang moet zijn om te veranderen.’ De gebruikers kunnen functies invullen en veranderen. Een mooi voorbeeld is de tribunetrap in de talloze scholen die hij heeft ontworpen. Die kunnen op verschillende manieren gebruikt worden: om op te lopen, te zitten, te werken, als tribune voor een voorstelling.

Christien wil graag doorgaan op Hertzbergers inzichten. ‘Ik wil zijn visie in de praktijk vertaald zien. Ik wil het onder de aandacht brengen bij gemeenten, corporaties, bouwers, architecten en ontwerpers.’ Zijn visie is aan herwaardering toe. Volgens Christien heeft de samenleving  zorg voor de publieke ruimte nu hard nodig; ruimte voor contacten en terloopse ontmoetingen. Ontwerpen kunnen condities scheppen voor interactie , voor binding en aan mensen de mogelijkheid bieden om zelf aan  ruimten betekenis te geven. Architectuur als sociale opgave. En dat is actueler dan ooit.

Christien Brinkgreve verzorgt een presentatie op het seminar Eenzaamheid en Wonen op 4 oktober 2021.